مسجد ولیعصر (عج)

مسجد ولیعصر در قلب پایتخت ایران و در نزدیکی تقاطع مهمترین خیابان های شهر واقع شده است. جایی که بزرگترین راسته فروش کتاب، معتبرترین دانشگاه کشور، پارک دانشجو و تئاتر شهر که ساختمانی با ارزش از دهه 1950 است قرار دارند و از این رو همواره محل رفت و آمد روشنفکران و مرکز فرهنگی و تحولات سیاسی تهران بوده است.

صورت مسئله
به همین دلیل 17 سال پیش، شهردار وقت تهران تصمیم گرفت تا با ساخت مسجدی بسیار عظیم در این محل تسلط دین بر هنر، سیاست و فرهنگ را به رخ همگان بکشد؛ مسجدی کلاسیک با چند منار و یک گنبد به ارتفاع 52 متر که تقریبا سه برابر ساختمان تئاتر شهر بود. اما در پی اعتراض مردم و خصوصا هنرمندان به مقیاس عظیم الجثه طرح ساختمان مسجد و تاثیرات منفی آن بر فضای فرهنگی محیط، ساخت آن به مدت دوسال متوقف شد.
پس از آن با روی کار آمدن شهردار جدید، ایشان از ما خواست تا راه حلی برای مشکل مسجد ولیعصر بیابیم و در سال 2007 طراحی مسجد جدید به ما واگذار شد؛ در حالی که بخش هایی از گودبرداری، فونداسیون و اسکلت طبقات زیرزمین آن اجرا شده بود.
راه حل پیشنهادی ما باید علاوه بر حفظ کاربری مذهبی طرح، پاسخگوی زون فرهنگی می بود و از جِرم طرح قبلی کم می نمود.
از طرف دیگر با توجه به محل قرار گیری پروژه که اکثر مراجعین آن در رنج سنی بین 15 تا 40 سال می باشند، باید فضایی جذاب و دعوت کننده آن ها می بود نه اینکه تکرار کننده الگویی قدیمی باشد. علاوه بر این ها، باید جنبه معنوی شهر را نیز تعالی می بخشید، بنابراین لازم بود که فضایی آرامبخش و روحانی برای تهران اشفته و شلوغ بوجود آورد. توجه به پایداری نیز از دیگر نکات مهم در طراحی بود. ضمن آن که بودجه در نظر گرفته شده برای این پروژه دولتی حداقل بود.

راه حل
از این رو، ما تاریخ معماری مساجد را از آغاز مطالعه نمودیم و راه حل خود را در اولین مسجد ساخته شده در اسلام که به دستور پیامبر بنا شده بود یافتیم؛ مسجد قبا، مسجدی با ساختار افقی، بسیار ساده، متواضع و بدون هیچ الحاقاتی.

روند طراحی
ما عناصر بلند کلیشه ای از جمله گنبد و منارها را حذف نمودیم و جهت ایجاد هماهنگی با زمینه طرح، یعنی ساختمان تئاتر و شهر، سقف مسجد جدید را به صورت سطحی شیبدار طراحی کردیم که در امتداد پارک دانشجو به تدریج از سطح زمین تا ارتفاع تئاتر شهر بالا می رود. به این ترتیب علاوه بر حفظ پیوستگی میان پارک و پروژه، سقف مسجد در بخش های خدماتی تبدیل به حیاط مسجد یا فضای باز عمومی می شود که می تواند در مواقعی خاص با تئاتر مجاور خود کار کند و به عنوان سکوی تماشای نمایش در فضای آزاد مورد استفاده قرار گیرد. از طرف دیگر، با استفاده از مفهوم نور گیر که روش سنتی ایرانی است، شکاف هایی را در این سقف شیبدار توپوگرافیک ایجاد نمودیم تا ارتباط فضای داخل با محیط بیرون افزایش یابد و امکان ورود نور خورشید، ایجاد جریان هوا و تهویه طبیعی فراهم شود و تا حد زیادی در مصرف انرژی صرفه جویی گردد.
بنابراین ساختار پوسته سقف با بهره گیری از هندسه ای پیچیده، فضایی گیرا و جذاب را در داخل بوجود آورد و بجای استفاده از تزئینات روتین و تکراری مساجد، فرم پروژه تخیل مخاطب را بکار می گیرد.
این پروژه دارای دو ورودی پیاده بر گرفته از قوس اسلامی، یکی در جبهه غربی و دیگری در جبهه شمالی و نیز یک ورودی سواره از ضلع جنوب شرقی می باشد
به طور کلی مسجد ولیعصر با زیربنایی برابر با 25000 مترمربع شامل فضاهایی چون شبستان، کتابخانه، کلاس ها، تالار پذیرایی، سالن اجتماعات، سرسرا، بخش خدماتی، پارکینگ و … در 4 طبقه زیر زمین و 3 طبقه روی آن می باشد.
مسیر حرکت در طبقات مختلف مسجد از طریق رمپ هایی با شیب ملایم صورت می پذیرد تا امکان استفاده سالمندان، کودکان، زنان باردار و معلولین نیز باشد. شبستان مسجد که مهمترین فضای آن به شمار می رود، در بخش غربی ساختمان که بیشترین ارتفاع را دارد جای گرفته است.
با توجه به بودجه کم پیش بینی شده برای اجرای پروژه فینیشینگ نهایی فضاها به ساده ترین حالت طراحی گردید. متریال کلیه کف هاو دیوارهای فضاهای اصلی از جنس اندود گچ و رنگ سفید است. کلیه نماهای بیرونی و پوشش نهایی بام پروژه نیز از جنس بتن شست به رنگ خاکستری گرم است که هماهنگ با رنگ استراکچر و سقف های تئاتر شهر می باشد.
با توجه به خطر زلزله در شهر تهران و نیز اهمیت بالای کاربری این ساختمان، از سیستم باربر جانبی دوگانه، متشکل از قاب خمشی فولادی ویژه به همراه دیوار بتنی مسلح ویژه استفاده گردید. طرح سازه پوسته ای ساختمان از مهمترین مسائل طراحی سازه این پروژه می باشد که متناسب با طرح معماری نمای خارجی بنا، از دال بتنی 30 سانتی جهت پوشش نمای سازه استفاده شده است. این پوسته بتنی مواج، به عنوان یکی از المانهای اصلی طرح معماری این سازه، بر روی ستونهای فولادی باکس تکیه داده شده است. مهار شکاف های موجود در پوسته بتنی نما نیز با استفاده از ستونک های بتنی با فواصل مناسب جهت حفظ عملکرد منسجم پوسته صورت گرفت.
هزینه اجرای پروژه برای هر متر مربع 640 دلار تمام شد و هزینه کل آن با زیربنای 25000 مترمربع 16000000 دلار براورد گردید.
حین اجرای این پروژه، پس از آنکه که فرم مسجد نمایان شد، اعتراضاتی علیه طرح آن صورت گرفت مبنی بر اینکه شبیه مساجد دیگر نیست و حتی افراد برجسته سیاسی و مذهبی از ما به مجلس شورای اسلامی شکایت کردند. اما ایده ما در دادگاه پیروز شد و ما توانستیم تمام عناصر بلند مانند گنبد و مناره ها را در طراحی مسجد ولیعصر حذف کنیم تا مسجد جدید را در هماهنگی با محیط پیرامون خود طراحی نماییم.

نتیجه
ما تیپولوژی مسجد را تغییر دادیم و به ایده فراموش شده پیامبر رجوع نمودیم که تاکید آن بر گسترش افقی مسجد بود و نه در راستای محور عمودی. مسجد ولیعصر اولین مسجد معاصر با سازماندهی فضایی بر مبنای ساختار افقی است و پتانسیل آن را دارد که در عصر جدید در های تازه ای را در طریقه برداشت ما از مساجد باز کند.